Δόλωμα οργής: Πώς τα αλγόριθμα χειραγωγούν τη λαϊκή συνείδηση
Η Οξφόρδη επέλεξε ως λέξη της χρονιάς το "rage-bait", τα δολώματα της οργής που ρίχνουν συστηματικά στους εργαζόμενους τα κοινωνικά δίκτυα. Πίσω από αυτή την επιλογή κρύβεται μια ολόκληρη βιομηχανία εκμετάλλευσης της λαϊκής απογοήτευσης.
Η νέα μορφή ψηφιακής καταπίεσης
Δεν μπορείς να ξεφύγεις από αυτό. Ένα σκρολάρισμα στο TikTok αρκεί. Ο πασίγνωστος influencer που έχει απομονωθεί σε μια καλύβα στο βουνό είναι εκεί, να μαγειρεύει μια καταφανώς επικίνδυνη συνταγή με τον πιο ανορθόδοξο τρόπο. Δεν τον ακολουθείς, σου προκαλεί αηδία, αλλά στο επόμενο σκρολάρισμα θα είναι πάλι εκεί.
Επιστροφή, λοιπόν, στο "παλιό καλό" Facebook; Κι εκεί, όμως, οι "φίλοι" πια απουσιάζουν από τη ροή των αναρτήσεων. Έχουν δώσει τη θέση τους σε κραυγαλέους τίτλους σελίδων που δεν ακολουθείς. Τους "ταΐζει" στο οπτικό σου πεδίο ο αλγόριθμος. Τους έχει ιεραρχήσει ως "ερεθιστικό περιεχόμενο" και τους ρίχνει ως δόλωμα στη θάλασσα των χρηστών.
Η βιομηχανία της χειραγώγησης
"Διχαστικό, προσβλητικό ή εμφανώς λάθος περιεχόμενο με σκοπό την πρόκληση", όπως αποδίδει τον όρο "rage-bait" ο Κώστας Καρπούζης, επίκουρος καθηγητής του Παντείου. Περιεχόμενο που όσο πιο εξωφρενικό, ενοχλητικό και λάθος είναι, τόσο πιο εύκολα "τσιμπάει" ο εκάστοτε χρήστης, παράγοντας "κίνηση" και οικονομικά οφέλη.
Η Ιωάννα Βώβου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πάντειο, μας θυμίζει ότι "η δύναμη του να τσιγκλάς τους άλλους" έχει αναλυθεί από τον Άρθουρ Σοπενχάουερ. Το "rage-bait" κλειδώνει το θύμα σε μια εικόνα θυμού: "Ρίχνουμε κάτι που προκαλεί και περιμένουμε αντιδράσεις".
Κρίση και εκμετάλλευση της οργής
Οι περίοδοι κρίσεων καλλιεργούν πάντα ένα έδαφος πιο εύφορο. "Υπάρχουν δυνάμεις που επενδύουν στην οργή για να συσπειρώσουν τον απογοητευμένο κόσμο", παρατηρεί ο Καρπούζης. Στην Ελλάδα, η περίοδος της κρίσης και των μνημονίων και κατόπιν εκείνη της πανδημίας πολλαπλασίασαν το εμπρηστικό περιεχόμενο στα κοινωνικά δίκτυα.
Η μεθοδολογία, όπως περιγράφει συντάκτης που δραστηριοποιείται στον σχεδιασμό τέτοιων σελίδων, βασίζεται στη γνώση του SEO. Οι τίτλοι "Σοκ", "Φρίκη" έχουν την τιμητική τους στο αστυνομικό "ρεπορτάζ". Αντίστοιχες πρακτικές και στις πολιτικές αναρτήσεις: "Δήλωση-πρόκληση", "Η απόφαση κλείδωσε", "Δημοσκόπηση που ανατρέπει τα πάντα".
Η ακροδεξιά κυριαρχία στα social media
Ο Νίκος Μωραΐτης, στιχουργός και ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα δημόσια πρόσωπα που συχνά πρωταγωνιστεί σε εστίες ψηφιακής οργής, σημειώνει ότι "τα σόσιαλ δεν είναι τα ίδια όπως πριν από 15 χρόνια". Τα τελευταία τρία χρόνια "δεν καταλαβαίνει κανείς τι γράφεις. Υπάρχουν στρατοί, αλλά το επίπεδο των χρηστών είναι πολύ χαμηλό και η τοξικότητα διάχυτη".
"Η Χρυσή Αυγή νίκησε στα σόσιαλ μίντια. Από την άκρα Δεξιά μέχρι την άκρα Αριστερά κυριαρχεί η φρασεολογία της", σχολιάζει ο Μωραΐτης, εκτιμώντας πως σε αυτή τη μετατόπιση έπαιξε μεγάλο ρόλο η Ομάδα Αλήθειας και η εσωτερική σύγκρουση στον ΣΥΡΙΖΑ το 2023.
Συντηρητική στροφή και μισογυνισμός
Τάσεις συντηρητικής στροφής στη διαδικτυακή οργή εντοπίζει η Βώβου, δίνοντας έμφαση σε έμφυλα ζητήματα. Η ανδρόσφαιρα είναι μια εκδήλωση ενός εσωτερικευμένου ανδρικού θυμού κόντρα στη "woke ατζέντα". Συντηρητικοί κύκλοι αξιοποιούν τη δύναμη του rage-bait για να αμφισβητήσουν κεκτημένα, όπως το δικαίωμα στην άμβλωση, ή για να διαμορφώσουν ένα αρνητικό πρότυπο για τις φεμινίστριες.
Η αμφισβήτηση των παραδοσιακών ΜΜΕ
Η ανάδυση τέτοιων σελίδων δείχνει μια σαφή τάση των Ελλήνων να στέκονται με αμφισβήτηση απέναντι στα κλασικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Στα στοιχεία του Digital News Report της Οξφόρδης για το 2025, η Ελλάδα και η Βουλγαρία είναι οι μόνες δύο χώρες όπου μεγαλύτερο ποσοστό θεωρεί ότι αφαιρείται περισσότερο περιεχόμενο απ' όσο θα έπρεπε από τα ΜΚΔ.
Οι Έλληνες που δυσανασχετούν με τις πολιτικές αφαίρεσης περιεχομένου είναι πιο πιθανό να είναι νέοι, άνδρες και να αυτοτοποθετούνται στα άκρα του πολιτικού φάσματος. Η έκθεση επισημαίνει ότι "οι ιδιαίτερες απαντήσεις των Ελλήνων αντικατοπτρίζουν τη διαδεδομένη πεποίθηση πως η αλήθεια αποκρύπτεται".
Αντίσταση στο θολό ψηφιακό τοπίο
Μέσα σε αυτό το θολό ψηφιακό τοπίο, ο Καρπούζης σκιαγραφεί μια αντιφατική εικόνα. "Οι αλγόριθμοι δίνουν προτεραιότητα στους δημιουργούς που φτιάχνουν περιεχόμενο σε μεγάλη συχνότητα", με συνέπεια να "γεμίζει το timeline με εικόνες χαμηλού επιπέδου". Παρόλα αυτά, το κοινό εξακολουθεί να μένει εκεί, συντηρώντας κάθε είδους δολώματα.
Ίσως γιατί τελικά το μεγαλύτερο δόλωμα παραμένει αυτή η αίσθηση "ορατότητας", η αίσθηση ότι "έχεις φωνή", που εντοπίζει η Βώβου, μέσα σε έναν κόσμο πραγματικής απογοήτευσης και πραγματικής οργής των εργαζομένων απέναντι στην αδικία του συστήματος.